Co to jest zespół metaboliczny i jak często występuje?

Zespół metaboliczny (ZM) jest grupą wzajemnie powiązanych ze sobą czynników, które sumarycznie kilkukrotnie zwiększają ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy typu 2. Aktualnie istnieje kilka nieznacznie różniących się między sobą kryteriów ZM. Najpowszechniej stosowane kryterium zostało ustalone przez ekspertów z Narodowego Programu Edukacji Cholesterolowej Stanów Zjednoczonych (NCEP-ATP III, ang. National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III), według których, aby rozpoznać ZM, muszą występować przynajmniej trzy z pięciu czynników zamieszczone w tabeli 1.
Kryteria NCEP-ATP III zostały również uwzględnione w Wytycznych Polskiego Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia z 2015 roku z tą różnicą, że otyłość brzuszna jest klasyfikowana jako obwód talii ≥ 80 cm u kobiet i ≥ 94 cm u mężczyzn [2]. 
Zespół metaboliczny stanowi istotny problem zdrowotny na świecie i dotyczy ponad 24% populacji. W Polsce, według badań NATPOL PLUS, zespół ten występuje u około 20% dorosłych, czyli u blisko 5,8 mln Polaków. Najczęściej występującą składową ZM jest nadciśnienie tętnicze [3]. W zależności od przyjętego kryterium rozpoznania oraz specyfiki badanej populacji częstość występowania ZM może być różna. Takie rozbieżności są spowodowane m.in. brakiem precyzyjnej definicji ZM i jej nieustannej ewolucji. Powoduje to, że ZM jest obiektem trudnym do badań klinicznych, a niektórzy naukowcy wręcz zaprzeczają jego istnieniu, uważając, że nie spełnia on założeń medycyny opartej na faktach [4]. 
 

Przyczyny zespołu metabolicznego

Patofizjologia ZM jest bardzo złożona, dlatego do tej pory nie wskazano jednej jego przyczyny. Za rozwój ZM są odpowiedzialne zarówno czynniki genetyczne, jak i czynniki środowiskowe, w tym nieprawidłowa dieta, niska aktywność fizyczna, wiek, przewlekły stan zapalny. Choć patomechanizm ZM nie został do końca poznany, wydaje się, że kluczowym jego elementem jest otyłość brzuszna i związana z nią insulinooporność [5]. Oprócz tego jako możliwy czynnik ryzyka rozwoju ZM zaproponowany został przewlekły stres psychologiczny. W systematycznym przeglądzie literatury, w którym przeanalizowano 39 badań prospektywnych, potwierdzono związek pomiędzy przewlekłym stresem psychologicznym a ryzykiem rozwoju ZM [6]. Z kolei w dużych badaniach Whitehall II Cohort Study obejmujących 10 308 uczestników udowodniono, że narażenie na czynniki stresowe w pracy zwiększa ryzyko wystąpienia ZM [7]. Warto zauważyć, iż według Światowej Organizacji Zdrowia oraz Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy praca jest jednym z ważniejszych źródeł stresu w krajach wysokorozwiniętych [8, 9].

Hiperkortyzolemia jako przyczyna składowych zespołu metabolicznego

Łącznikiem pomiędzy przewlekłym stresem a ZM wydaje się być kortyzol. Kortyzol jest głównym glikokortykosteroidem (razem z kortykosteronem, kortyzonem) syntetyzowanym i wydzielanym przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Jego potoczna nazwa „hormon stresu” wynika z faktu kluczowej roli, jaką odgrywa we wspomaganiu organizmu w sytuacjach stresowych [10, 11]. Kortyzol ma silne działanie kataboliczne, przez co zwiększa stężenie glukozy we krwi poprzez: zmniejszenie wydzielania insuliny, stymulację uwalniania glukozy z glikogenu w wątrobie i stymulację glukoneogenezy. Oprócz tego wpływa na redystrybucję tkanki tłuszczowej w okolice narządów wewnętrznych (wisceralna tkanka tłuszczowa) i rozwój insulinooporności [11]. 
Sama idea związku składowych ZM z nieprawidłowym wydzielaniem kortyzolu narodziła się m.in. z obserwacji nad zespołem Cushinga, który jest modelowym przykładem choroby wynikającej z nadmiaru tego hormonu. Przyczyną zespołu są guzy przysadki lub nadnerczy, ale najczęściej jest nią przewlekłe przyjmowanie leków sterydowych [10]. Charakterystyczne dla pacjentów z zespołem Cushinga jest występowanie insulinooporności oraz otyłości brzusznej. Ponadto wielu z nich wykazuje zaburzenia metaboliczne, takie jak nieprawidłowa tolerancja glukozy, nadciśnienie tętnicze i podwyższony poziom trójglicerydów. Z tego powodu prawie dwie trzecie pacjentów z zespołem Cushinga spełnia co najmniej trzy kryteria ZM [10, 12]. 
Podobną sytuacją kliniczną jest pseudozespół Cushinga, który wynika z czynnościowej hiperkortyzolemii. Może się ona objawiać nadciśnieniem tętniczym, nadmiarem wisceralnej tkanki tłuszczowej lub nieprawidłowymi parametrami biochemicznymi, np. wysokim stężeniem trójglicerydów i glukozy na czczo [13]. 
Jak łatwo zauważyć, cechami charakterystycznymi zarówno dla zespołu, jak i pseudozespołu Cushinga są składowe ZM, które wynikają z nadmiaru glikokortykoidów (w tym kortyzolu). Obserwacje te doprowadziły do ​​sugestii, że kortyzol może przyczyniać się do powstawania ZM. Wykazano, że stężenie kortyzolu u osób z ZM jest wyższe w porównaniu z osobami zdrowymi. Dlaczego pacjenci z ZM mają nieprawidłowy poziom kortyzolu? Sugeruje się, że może to wynikać z dwóch mechanizmów. Po pierwsze, aktywacji osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA, ang. hypothalamic–pituitary–adrenal), która odpowiada za regulację wydzielania kortyzolu. Po drugie, ze zwiększonej aktywnoś...