Definicja zaparcia czynnościowego według Kryteriów Rzymskich IV z 2016 roku różnią się w zależności od wieku.

W wieku 0–4 lat definicja brzmi:

U chorego muszą wystąpić co najmniej dwie z następujących cech:

• nie więcej niż dwa wypróżnienia na tydzień,
• wywiad wskazujący na retencję stolca,
• bolesne defekacje lub zbite stolce,
• stolce o znacznej średnicy,
• obecność zbitych mas w odbytnicy,
• co najmniej raz w tygodniu epizod popuszczania u dziecka kontrolującego stolec,
• stolce zatykające muszlę klozetową.

W wieku powyżej 4 lat zaparcie czynnościowe definiuje się jako:

• obecność co najmniej dwóch z wymienionych niżej cech i ich występowa­ nie raz/tydzień przez minimum miesiąc,
• nie więcej niż dwa wypróżnienia na tydzień,
• co najmniej raz w tygodniu epizod popuszczania u dziecka już kontrolującego stolec,
• wywiad wskazujący na zachowania retencyjne lub pozycja sprzyjająca wstrzymywaniu,
• bolesne defekacje lub zbite stolce,
• stolce o znacznej średnicy zatykające muszlę,
• obecność zbitych mas w odbytnicy,
• brak innych przyczyn; nie ma cech zespołu jelita drażliwego.

W terapii zasadniczą rolę odgrywają środki osmotycznie czynne (PEG, laktuloza) podawane w dawce skutecznej, tzn. powodującej przez długi czas (tygodnie, miesiące, a nawet lata) regularne, bezbolesne wypróżnienia. Nie należy terapii rozpoczynać od zmian w diecie, gdyż jest to nieskuteczne, a dane naukowe w ogóle nie wykazują wyraźnego wpływu diety na leczenie zaparcia.

UWAGA!

Dieta odgrywa natomiast istotną rolę w podtrzymywaniu efektów terapii uzyskanych przez stosowanie środków osmotycznie czynnych.

Niewłaściwa dieta, uboga w błonnik pokarmowy, węglowodany złożone, ubogoenergetyczna, jak również zbyt mała podaż płynów w ciągu dnia, mogą w znaczący sposób przyczyniać się do pogłębiania problemu zaparcia. Postępowanie dietetyczne zależy od wieku pacjenta.

Zalecenia dla niemowląt ze skłonnościami do zaparcia obejmują:

• dopajanie pomiędzy porami karmienia wodą źródlaną lub niskozmineralizowaną (poniżej 500 mg składników mineralnych w 1 litrze),
• wprowadzanie do diety przecieru z jarzyn (unikać przecieru z marchwi) i/lub owoców w diecie niemowląt powyżej 4. miesiąca życia,
• zamiana zwykłego mleka modyfikowanego na preparat przeznaczony dla niemowląt z zaparciem.
   

Tabela 1. Wybrane dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego w terapii zaparcia

U małych dzieci oraz młodzieży postępowanie dietetyczne polega na zastosowaniu diety bogatoresztkowej, tj. bogatej w błonnik pokarmowy. Błonnik nie­ rozpuszczalny w wodzie zwiększa objętość treści pokarmowej, pobudza ukrwienie jelit, drażni mechanicznie ściany jelita grubego w ten sposób pobudzając perystaltykę i skracając czas pasażu jelitowego. Posiada on zdolność wiązania wody, przez co zwiększa masy kałowe o ok. 50%. Dlatego dieta bogatoresztkowa wymaga zwiększonej podaży płynów, szczególnie gdy stosowane są pro­ dukty o bardzo wysokiej zawartości błonnika pokarmowego, takie jak otręby (otręby pszenne wiążą najwięcej wody – ok. 100 g otrębów wiąże 450 g wody).

Zalecane spożycie błonnika pokarmowego u dzieci zdrowych wynosi 0,5 g/kg masy ciała, jednak całkowite spożycie błonnika nie powinno być większe niż 35 g/dobę, ponieważ błonnik spożywany w nadmiarze ogranicza wchłanianie niektórych składników mineralnych (np. wapnia, żelaza), jak również zmniejsza wartość energetyczną diety.

Efekty diety bogatoresztkowej powinny być zauważalne po ok. 4 tygodniach jej stosowania.

Zapotrzebowanie na błonnik pokarmowy (wystarczające spożycie AI, z ang. Adequate Intake) jest uzależnione od wieku dziecka:

• małe dzieci (1.–3. rok życia) – 10 g/dzień,
• dzieci w wieku przedszkolnym (4.–6. rok życia) – 14 g/dzień,
• dzieci w 7.–9. roku życia – 16 g/dzień,
• chłopcy i dziewczęta (10.–15. rok życia) – 19 g/dzień,
• chłopcy i dziewczęta (16.–18. rok życia) – 21 g/dzień.

Podstawowe zapotrzebowanie na wodę w zależności od masy ciała pacjenta należy wyliczać ze wzorów podanych w tabeli 2.
 

Tabela 2. Podstawowe zapotrzebowanie na wodę

Zalecenia dietetyczne w zaparciu

• Dieta bogata w błonnik pokarmowy, z zastosowaniem technik kulinarnych charakterystycznych dla diety łatwostrawnej, z ograniczeniem produktów o dużej zawartości cukru oraz tłuszczu.
• 4–5 posiłków w ciągu dnia, o stałych porach, w regularnych odstępach 3–4­godzinnych. Spożywanie mniejszych porcji częściej usprawnia perystaltykę jelit oraz pomaga w wyregulowaniu wypróżnień. Nie należy omijać żadnego z posiłków.
• Należy spożywać lekkostrawną kolację 2–3 godziny przed snem. Kolacja nie powinna być posiłkiem obfitym.
• Należy jeść powoli i spokojnie, nie połykać na szybko pokarmów.
• Należy unikać mocnych naparów herbaty, napojów zawierających kofeinę (np. typu cola, napoje energetyzujące), słodzonych napojów, zwłaszcza gazowanych.
• Należy ograniczyć spożycie produktów i potraw bogatych w tłuszcz (m.in. tłuste gatunki mięs, tłuste wędliny, np. salami, podroby, sery żółte, pełnotłusty nabiał, żywność typu fast food), jak również produktów bogatych w cukier (słodycze, ciasta, ciasteczka, soki i słodkie napoje niegazowane i gazowane).
• Praktyczne porady, jak zwiększać zawartość błonnika pokarmowego w dotychczasowej diecie dziecka:
  • zawartość błonnika pokarmowego w diecie należy zwiększać stopniowo, obserwując, czy występują ewentualne efekty uboczne (np. wzdęcia),
  • warto rozpocząć zwiększanie ilości błonnika od zwiększenia spożycia zalecanych warzyw gotowanych, a następnie, jeżeli nie wystąpią żadne niepokojące objawy, warzyw surowych,
  • w każdym posiłku powinny być obecne surowe owoce i warzywa (z przewagą warzyw), najkorzystniej ze skórką, w zależności od rodzaju podawanego produktu oraz od wieku dziecka,
  • jeżeli dziecko odmawia spożywania produktów bogatych w błonnik, należy konsekwentnie, regularnie ponownie je dziecku proponować. Czasami, zwłaszcza u małych dzieci, akceptacja nowego produktu następuje po ok. 10 podjętych próbach,
  • do przygotowywania różnych posiłków można stosować niewielki dodatek wysokobłonnikowych produktów, takich jak otręby pszenne, żytnie lub owsiane (do kotletów, do panierki, do jogurtów, w mieszance musli) czy różnego rodzaju nasiona (np. pieczywo z dodatkiem siem...