Nazwa „fitosterole” (sterole roślinne) obejmuje grupę związków o budowie alkoholi steroidowych. Obok witamin należą one do istotnych nieglicerydowych składników tłuszczu. Stanowią funkcjonalne i strukturalne analogi cholesterolu. Syntetyzowane są wyłącznie przez rośliny i występują we wszystkich komórkach roślinnych [1, 2].

Klasyfikacja 

Fitosterole dzielą się na sterole oraz stanole, które są ich nasyconą formą, powstającą w wyniku uwodornienia steroli i rzadziej występującą w naturze [3]. Zawartość stanoli w olejach roślinnych nie przekracza 10% całkowitej zawartości steroli [4]. 

W stanie naturalnym fitosterole występują w postaci wolnej oraz jako estry (sterolowe lub stanolowe) kwasów tłuszczowych, kwasu hydroksycynamonowego, glukozy oraz glikolipidów [2, 4]. Do fitosteroli występujących w największych ilościach należą beta-sitosterol (50–90%) oraz kampesterol i stigmasterol. Ich stanolowe pochodne to odpowiednio: beta-sitostanol, kampestanol, stigmastanol [3, 4]. Fitosterole w postaci estrów z kwasami tłuszczowymi są lepiej rozpuszczalne w tłuszczach niż ich formy nieestrowe. Dlatego do żywności dodaje się formy zestryfikowane, które łatwiej ulegają wkomponowaniu w produkty spożywcze [1, 5]. 

Zawartość w produktach spożywczych 

Najbogatszym źródłem fitosteroli są oleje roślinne. Różnią się one między sobą zawartością poszczególnych fitosteroli, dlatego ich oznaczanie służy do badania zafałszowania olejów [1]. We wszystkich olejach dominującym fitosterolem jest beta-sitosterol [4]. Występują one także w warzywach, świeżych owocach, kasztanach jadalnych, ziarnach i roślinach strączkowych, otrębach ryżowych. Duże ilości zawierają nasiona sezamu, kiełki pszenicy, orzechy włoskie, ziemne, laskowe i pistacjowe oraz migdały, przetwory zbożowe: żytnie, jęczmienne i owsiane, a także nasiona roślin strączkowych [2, 4]. W 100 g oleje zawierają 40–900 mg tych związków, rośliny strączkowe powyżej 100 mg, a niektóre nasiona, np. słonecznika, > 200 mg [1]. Sterole roślinne mogą występować w niewielkich ilościach w produktach pochodzenia zwierzęcego (mleko, jaja), jednak ich zawartość zależy od jakości paszy stosowanej do karmienia zwierząt [4]. 

Działanie prozdrowotne 

Fitosterole są absorbowane w przewodzie pokarmowym w niskim stopniu, tj. ok. 1–10% (sitosterol 3,1–3,7%, kampesterol 9,7–12,4%). W pierwszych badaniach dotyczących hipocholesterolemicznego działania fitosteroli wykazano, że dawka 1–3 g steroli lub stanoli roślinnych obniża stężenie LDL o ok. 5–15% w zależności od populacji, wieku i stanu zdrowia. Wzrost spożycia > 3 g nie powodował natomiast dalszych efektów w obniżeniu LDL w surowicy krwi badanych [1, 2, 4]. Pomimo iż obecnie istnieją również badania, w których wykazano większą redukcję LDL przy podaży dawek sięgających aż 9–10 g/dzień, tak wysoka podaż nie jest zalecana [6]. 

Fitosterole konkurują z cholesterolem podczas wchłaniania w jelicie. Obniżają absorpcję zarówno endogennego, jak i egzogennego cholesterolu, co przyczynia się do spadku zarówno frakcji LDL cholesterolu, jak i cholesterolu ogółem. Stopień obniżania poziomu cholesterolu przez fitosterole, ich pochodne nasycone oraz estry jest podobny [4]. 

Podaż 2 g fitosteroli dziennie (co odpowiada ok. 20 g margaryny wzbogaconej w fitosterole) może skutecznie zmniejszyć stężenie cholesterolu całkowitego oraz LDL u ludzi o 7–10% (z pewną zmiennością osobniczą) i wpływa w niewielkim stopniu – lub w ogóle – na stężenie HDL i TG [1, 7–9]. Uważa się, że dietoterapia powinna trwać min. trzy tygodnie [7]. 

Efekt obniżania cholesterolu przez fitosterole stanowi dodatek do tego uzyskanego ze stosowania statyn [5, 10–12]. Wykazano, że kombinacja ta jest dobrze tolerowana i bezpieczna [8, 13]. Należy jednak pamiętać, że w leczeniu hipercholesterolemii terapią pierwszego rzutu jest zmiana sposobu żywienia, a nie terapia statynami. 

Fitosterole dodawane są do tłuszczów do smarowania, np. masła, margaryn i olejów roślinnych, jogurtów i innych produktów, a wybór nośnika nie ma wpływu na skuteczność zmniejszania stężenia cholesterolu przez fitosterole w równoważnych dawkach [4, 8, 14]. Wykazano, że podaż fitosteroli w formie suplementów diety (w tabletkach, kapsułkach) wywiera podobne działanie jak spożycie żywności wzbogaconej [15]. 

W wytycznych dotyczących leczenia zaburzeń lipidowych wskazuje się na konieczność długoterminowego nadzoru nad bezpieczeństwem stosowania produktów wzbogaconych o fitosterole [1, 8]. W większości badań dotyczących fitosteroli, które były krótkoterminowe, nie wykazano działań niepożądanych, dlatego wielu ekspertów uważa, że ich podaż jest bezpieczna i można ją rozważyć w celu obniżenia podaży cholesterolu, samodzielnie lub włączając do prowadzonej farmakoterapii [10]. Z kolei w trwającym 12 miesięcy badaniu, prowadzonym w Hiszpanii, wśród pacjentów z hipercholesterolemią, wykazano, że podaż jogurtu zawierającego stanole roślinne w ilości 2 g/dzień obniżała poziom frakcji LDL cholesterolu w ponad 10%. Efekt ten występował i nie różnił się istotnie zarówno po trzech miesiącach, jak i po roku stosowania.

Obserwowane działania uboczne były podobne do tych, które stwierdzono również w innych badaniach o krótszym okresie trwania. Były one nieliczne i należały do nich uczucie pełności, bóle nadbrzusza oraz wzdęcia. Wykazano, że wyższy efekt hipolipemizujący dotyczy osób starszych w porównaniu do młodszych oraz jest tym wyższy, im wyższy wyjściowy poziom cholesterolu, co potwierdzono też w innych metaanalizach [14]. 

Podaż można rozważyć m.in.:

• u osób z dużym stężeniem cholesterolu oraz pośrednim lub małym całkowitym ryzykiem sercowo-naczyniowym, które nie kwalifikują się do farmakoterapii,
• jako uzupełnienie farmakoterapii u pacjentów z grupy dużego lub bardzo dużego ryzyka sercowo-naczyniowego, którzy nie osiągają docelowego stężenia LDL podczas terapii statynami lub nie tolerują statyn,
• u dorosłych i dzieci > 6. r.ż. z hipercholesterolemią rodzinną zgodnie z obecnymi zaleceniami [8, 10, 11, 14].

Skutki uboczne 

Nie zaleca się podaży w ilości większej niż 3 g/dzień, gdyż może to powodować skutki uboczne...