Motywacja jest procesem inicjowania, kierowania i podtrzymywania aktywności fizycznych oraz psychicznych, obejmującym zarówno mechanizmy wyboru określonego działania, jak i energię oraz wytrwałość reagowania [3].

Szerzej mówiąc – pojęcie motywacji odnosi się do wszystkich procesów zaangażowanych w:

• doświadczanie potrzeby czy pragnienia,
• aktywację i kierowanie organizmem poprzez selekcję, zarządzanie i podtrzymywanie zachowania nakierowanego na zaspokojenie potrzeby lub pragnienia,
• redukcję intensywności doznawanej potrzeby [4].

Najlepszym sposobem na obudzenie motywacji jest poszukiwanie tego, na czym bardzo zależy pacjentowi i koncentrowanie się na jego wartościach oraz przekonaniach. Ważnym elementem procesu motywacji jest identyfikacja celu, chyba że podejmowana czynność jest zewnętrznie kontrolowana lub nawykowa [5]. Motywacja nie jest pojęciem jednoznacznym.

W zależności od przyjętej perspektywy teoretycznej jest ona postrzegana jako „gotowość do wykonania pewnego utrwalonego wzorca zachowania”, ale także jako reakcja organizmu na pewne mechanizmy – bodźce, potrzeby, popędy. Jak wskazuje Łukaszewski, wspólne dla ujęć teoretycznych jest patrzenie na motywację jako „zespół mechanizmów powodujących uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania” [6].

Motywacja służy zmianie określonego stanu i ma charakter celowy, nawet gdy cel nie do końca jest uświadomiony przez jednostkę. Proces motywacji obejmuje cztery fazy:

• przeddecyzyjną – polegającą na formułowaniu pragnień,
• przeddziałaniową – obejmującą formułowanie planu i proces przygotowania do jego wdrożenia,
• wykonaniową – polegającą na realizacji planu i identyfikacji konsekwencji podejmowanych działań,
• podziałaniową – zawierającą ewaluację uzyskanych rezultatów [7].

Aby poznać realne potrzeby i motywacje pacjenta, należy umiejętnie zadawać pytania, uważnie słuchać tego, co mówi, oraz przede wszystkim zbudować trwałą relację opartą na zaufaniu. Niezależnie od wiedzy, doświadczenia i inspiracji należy pamiętać o indywidualnym podejściu do każdego pacjenta. Aby osiągnąć ten rodzaj relacji, należy m.in.:

• właściwie zdefiniować cel (metodą SMART),
• zaplanować realizację celu,
• zbudować relację opartą na zaufaniu i partnerstwie,
• zadbać o autorytet własny,
• odpowiednio dobrać wskaźniki kontroli,
• ufać, a zarazem kontrolować, czyli monitorować proces zmiany, pamiętając o pozytywnym wzmacnianiu [8].

Kierunek motywacji ma związek z rodzajem otrzymywanych wzmocnień, które mogą być pozytywne (dodatnie – w postaci nagród) lub negatywne (ujemne – w postaci kar). Osoby podatne na motywację dodatnią podejmują działanie w celu osiągnięcia określonego rezultatu. Osoby motywowane ujemnie dążą do uniknięcia rezultatu niekorzystnego dla siebie [9]. Efektywna praca nad modyfikacją nawyków żywieniowych wymaga uwzględnienia nie tylko specyfiki zachowań jedzeniowych (proces automatyczny), ale także specyfiki osoby, która chce odzyskać kontrolę nad procesem jedzenia (jej uwarunkowania temperamentalne, genetyczne oraz środowisko, w którym funkcjonuje). Zmiana nawyków żywieniowych w ujęciu psychologicznym to proces rozłożony w czasie (ze względu na specyfikę zachowań jedzeniowych i ich adaptację), któremu towarzyszą dyskomfort oraz ambiwalentne odczucia. 

Im więcej wymiarów (aspektów) będziemy modyfikować w tym samym czasie, tym osiągniemy mniejsze prawdopodobieństwo trwałej zmiany (z uwagi na ograniczone zasoby). Od czego należy zacząć pracę nad budowaniem motywacji do zmiany nawyków żywieniowych? Większość pacjentów, myśląc o wprowadzeniu zmiany w swoim życiu, zaczyna od pytania: „Jak mam to zrobić?”, zamiast zapytać: „Po co chcę to zrobić?”. Warto, w pierwszej kolejności, poświęcić trochę czasu na zastanowienie się nad korzyściami, jakie mogę uzyskać dzięki wprowadzonej zmianie. Naturalne przejście do fazy działania może być skuteczne, ale na krótko. Dlatego w momencie gdy pojawia się kryzys lub słabość, większość osób rezygnuje z zamierzonego działania. Wówczas przypomnienie o celu i motywach podjęcia aktywności pomaga poradzić sobie z trudnościami i chwilowym kryzysem. Ustalenie celu jest niezbędnym elementem każdego procesu zmiany. Często przyczyną porzucenia diety i powrotu do dawnych nawyków zdrowotnych jest nieprawidłowo sformułowany cel. Formułowanie celu powinno odbywać się zgodnie z metodą SMART. Cel powinien być:

• S jak specific, czyli specyficzny, konkretny,
• M jak measurable, czyli wymierny, możliwy do zmierzenia,
• A jak ambitious, czyli ambitny,
• R jak real, czyli realny, rzeczywisty,
• T jak timedefined, czyli określony w czasie.

Kluczowy w metodzie SMART jest odpowiedni sposób zadawania pytań pacjentowi, tak aby zweryfikować jego motywacje do podjęcia zmiany. Przykładowe pytania w oparciu o metodę SMART zostały przedstawione na rys. 1.

Rys. 1. Przykładowe pytania w technice SMART [8]   
   
W motywacji do trwałej zmiany nawyków żywieniowych ważną rolę odgrywa zindywidualizowanie kontaktu z pacjentem, precyzyjne określenie celu, wzbudzenie 
i podtrzymanie motywacji przez dialog oraz docenienie i zaangażowanie w proces zmiany. Aby zmotywować pacjenta do trwałych zmian, należy zadbać o trzy obszary:

• autonomię – warunkiem motywowania jest zaangażowanie pacjenta w działania, które go dotyczą; w praktyce oznacza pozyskiwanie pacjenta do współpracy i pozwalanie mu na podejmowanie decyzji, zamiast przydzielania zadań do wykonania;
• mistrzostwo – motywacją dla pacjenta jest skuteczność i efekt podejmowanych przez niego działań; w praktyce oznacza kontynuację lub zaprzestanie; słowa uznania od specjalisty mo...